वर्णमाला / वर्णविचार
वाक्य : अर्थपूर्ण शब्दांच्या समूहाला विशिष्ट अर्थ प्राप्त होत असेल, तर त्यालाच वाक्य असे म्हणतात.
वाक्य : पूर्ण अर्थाचे बोलणे म्हणजे सुद्धा वाक्य होय.
उदा. स्वयम हुशार आहे.
वाक्य शब्दांपासून तयार होते.
शब्द : विशिष्ट क्रमाणे आलेल्या अक्षरांच्या समूहाला अर्थ प्राप्त होत असेल, तर त्यालाच शब्द असे म्हणतात.
उदा. स्वयम
शब्द अक्षरांपासून तयार होतो.
अक्षर : पूर्ण उच्चारलेले वर्ण म्हणजे अक्षर होय.
अक्षर : अक्षरांना ध्वनीचिन्हे असे म्हणतात कारण अक्षरे ही मानवाच्या तोंडावाटे निघणाऱ्या ध्वनीच्या किंवा आवाजाच्या खुणा आहेत.
अक्षर वर्णांपासून तयार होते.
सर्व स्वर व स्वरयुक्त व्यंजने अक्षरे आहेत.
अक्षर = स्वर ; तसेच अक्षर = व्यंजन + स्वर
अक्षर म्हणजे नाश न पावणारे होय.
वर्ण : मानवाच्या तोंडावाटे निघणाऱ्या मूल ध्वनींना वर्ण असे म्हणतात.
वर्ण : मानवाच्या तोंडावाटे बाहेर पडणारे मूलध्वनी ज्या चिन्हांच्या साह्याने लिहिले जातात त्यांना सुद्धा वर्ण असे म्हणतात. वर्ण म्हणजे रंग होय.
वर्णमाला : मानवाच्या तोंडावाटे बाहेर पडणारे मूलध्वनी रंगाच्या साह्याने लिहून ठेवतात म्हणून अक्षरमालेला वर्णमाला असे म्हणतात.
पारंपरिक मराठी वर्णमालेमध्ये 48 वर्ण होते.
आधुनिक मराठी वर्णमालेमध्ये एकूण 52 वर्ण आहेत.
टिप : मराठी वर्णमालेमध्ये एकूण किती वर्ण आहेत ? असा प्रश्न आला तर उत्तर 52 द्यावे. पर्यायामध्ये 52 नसेल तरच उत्तर 48 लिहावे.
मराठी भाषेतील सर्व वर्णांची विभागणी तीन प्रकारांमध्ये केली जाते : 1) स्वर 2) स्वरादी 3) व्यंजन
मराठी वर्णमालेमध्ये 14 स्वर, 2 स्वरादी, 34 व्यंजने व 2 विशेष संयुक्त व्यंजने ( क्ष, ज्ञ ) आहेत. 14 + 2 + 34 + 2 = 52
मराठी भाषेतील वर्णमाला / अक्षरमाला :
स्वर : अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ऌ, ए, ऐ, ओ, औ, अ‍ॅ, ऑ
स्वरादी : ं ( अं ), : ( अ: )
व्यंजने : क्, ख्, ग्, घ्, ङ्
च् छ् ज् झ् ञ्
ट् ठ् ड् ढ् ण्
त् थ् द् ध् न्
प् फ् ब् भ् म्
य् र् ल् व्
श् ष् स्
ह् ळ्
विशेष संयुक्त व्यंजने : क्ष् ज्ञ्
स्वर : ज्या वर्णांचा उच्चार करताना तोंडातील अवयवांचा एकमेकांशी स्पर्श होत नाही त्यांना स्वर असे म्हणतात.
स्वर : ज्या वर्णाचा उच्चार सहज व स्वतंत्रपणे होतो त्यांना सुद्धा स्वर असे म्हणतात.
पारंपरिक मराठी वर्णमालेमध्ये 12 स्वर होते.
आधुनिक वर्णमालेमध्ये सध्या एकूण 14 स्वर आहेत.
टिप : मराठी वर्णमालेमध्ये एकूण किती स्वर आहेत ? असा प्रश्न आला तर उत्तर 14 द्यावे. पर्यायामध्ये 14 नसेल तरच उत्तर 12 लिहावे.
स्वर : अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ऌ, ए, ऐ, ओ, औ, अ‍ॅ, ऑ
स्वरांचे प्रकार :
1) ऱ्हस्व स्वर : ज्या स्वरांचा उच्चार आखूड होतो त्यांना ऱ्हस्व स्वर असे म्हणतात.
ऱ्हस्व स्वरांची मात्रा 1 आहे. वर्णांचा उच्चार करण्यासाठी लागणाऱ्या कालावधीला मात्रा असे म्हणतात.
ऱ्हस्व स्वर एकूण 5 आहेत : अ, इ, उ, ऋ , ऌ
ऌ हा स्वर फक्त क्लृप्ती या एकाच शब्दामध्ये वापरला जातो. ऌ हा स्वर लुप्त होण्याच्या मार्गावर आहे.
2) दीर्घ स्वर : ज्या स्वरांचा उच्चार लांबट होतो त्यांना दीर्घ स्वर असे म्हणतात.
दीर्घ स्वरांची मात्रा 2 आहे.
दीर्घ स्वर एकूण 3 आहेत : आ, ई, ऊ
ए, ऐ, ओ, औ हे सुद्धा दीर्घ स्वर आहेत.
3) संयुक्त स्वर : दोन स्वर एकत्र येऊन तयार झालेल्या नवीन स्वरांनाच संयुक्त स्वर असे म्हणतात.
संयुक्त स्वर एकूण 4 आहेत : ए, ऐ, ओ, औ
ए = अ + इ / ई
ऐ = आ + इ / ई
ओ = अ + उ / ऊ
औ = आ + उ / ऊ
संयुक्त स्वरांची मात्रा 2 आहे.
4) सजातीय स्वर : समान उच्चार स्थान असलेल्या स्वरांनाच सजातीय स्वर असे म्हणतात.
ज्या स्वरांचे उच्चार स्थान एकच आहे त्यांना सुद्धा सजातीय स्वर असे म्हणतात.
मराठी भाषेमध्ये सजातीय स्वरांच्या तीन जोड्या आहेत : अ – आ ; इ – ई ; उ – ऊ
5) विजातीय स्वर : भिन्न ( असमान ) उच्चार स्थान असलेल्या स्वरांनाच विजातीय स्वर असे म्हणतात.
ज्या स्वरांचे उच्चार स्थान वेगवेगळे असते त्यांना सुद्धा विजातीय स्वर असे म्हणतात.
सजातीय स्वरांच्या वरील तीन जोड्या सोडून इतर कोणतेही दोन स्वर एकत्र आल्यास त्यांनाच विजातीय स्वर असे म्हणतात.
उदा. अ – इ, आ – ई, उ – ए
स्वरांचे इतर प्रकार :
1) मूलस्वर : जे स्वर इतर कोणत्याही स्वरापासून तयार झाले नाहीत त्यांनाच मूलस्वर असे म्हणतात.
सर्व ऱ्हस्व स्वर मूलस्वर आहेत : अ, इ, उ, ऋ , ऌ
2) द्विगुणित स्वर : एका मूलस्वरामध्ये तोच मूलस्वर मिळवल्यास तयार झालेल्या नवीन स्वरालाच द्विगुणित स्वर असे म्हणतात. उदा. आ, ई, ऊ
आ = अ + अ
ई = इ + इ
ऊ = उ + उ
3) तदुत्पन्न स्वर : जे स्वर मूलस्वरांपासून तयार होतात त्यांनाच तदुत्पन्न स्वर असे म्हणतात.
आ, ई, ऊ, ए, ऐ, ओ, औ हे तदुत्पन्न स्वर आहेत.
4) नवे स्वर : अ‍ॅ, ऑ हे दोन स्वर इंग्रजी भाषेमधून मराठीमध्ये आले आहेत.
अरविंद मंगरूळकर यांनी अ‍ॅ, ऑ या दोन स्वरांचा समावेश मराठी वर्णमालेमध्ये केला आहे. त्यांनी मराठी व्याकरणाचा पुनर्विचार या पुस्तकात ही माहिती दिली आहे.
